Oorlogsjournaal Aaltje Butzelaar-Stalenhoef

Oorlogsjournaal van Aaltje Butzelaar-Stalenhoef van een inleiding voorzien en bewerkt door G.J.M. Derks

Inleiding

In september 1998 kreeg ik een bijzonder schriftje onder ogen met op het etiket : Mevr. Butzelaar. In dit schriftje heeft Aaltje Butzelaar-Stalenhoef vanaf het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in Nederland tot even na de bevrijding in 1945 met enige regelmaat aantekeningen gemaakt en vele, zorgvuldig uitgeknipte, kranteberichten ingeplakt. Het schriftje wordt bewaard door haar kleinzoon, de heer F. van Daatselaar te Hilversum. Van hem hebben we toestemming gekregen om de toch wel bijzondere inhoud van het schrift te mogen publiceren, waarvoor onze dank.

De aantekeningen geven een beeld van de oorlogsjaren gezien door de ogen van een Soester vrouw van boerenafkomst. Het schriftje is van belang voor de lokale en regionale geschiedenis aangezien meerdere aantekeningen gebeurtenissen in Soest en omgeving betreffen. Voorafgaand aan het oorlogsjournaal volgen eerst nog enkele wetenswaardigheden met betrekking tot Mevrouw Butzelaar en haar familie.

Mevrouw Butzelaar-Stalenhoef (zie foto) en haar familie.

Aaltje Butzelaar-Stalenhoef was bij het uitbreken van de oorlog 62 jaar oud; zij was op 9 september 1879 in Soest geboren. Zij groeide op "Achter den Eng" waar haar ouders - Rijk Stalenhoef en Maria Bouwhuizen - een boerderij hadden. Voor zover bekend was Aaltje enig (overgebleven) kind; een ouder broertje Jacob was in 1880 op tweejarige leeftijd overleden.

In 1909 trouwde Aaltje Stalenhoef met Johannes van 't Klooster. Johannes was een halfbroer van de destijds bekende Soester wethouder en loco-burgemeester Peter van den Breemer alias "Peter van Mart". Hun moeder was Martha Hilhorst, in Soest beter bekend als "Mart van Jaak". Johannes en Aaltje vestigden zich na hun huwelijk in Hilversum, waar ook de twee kinderen werden geboren. Het eerste kind van Johannes van 't Klooster en Aaltje Stalenhoef kreeg de namen Martha Maria en werd dus vernoemd naar beide grootmoeders. Het tweede kind - Rigardus Johannes van 't Klooster - werd maar een maand oud.

Johannes van 't Klooster overleed in januari 1918. Aaltje hertrouwde in 1921 met de eveneens uit Soest afkomstige maar in Eemnes woonachtige Hendrikus Butzelaar. Voortaan ging Aaltje Stalenhoef als "Mevrouw Butzelaar" door het leven. Hendrikus - of kortweg Drikus - Butzelaar was weduwnaar van Jannetje Schouten, die in november 1918 aan de Spaanse griep was overleden. In 1900 was hij ingetrouwd op de boerderij van zijn schoonouders aan de Wakkerendijk nummer 274. Drikus Butzelaar had uit zijn eerste huwelijk één zoon, officieel genaamd Petrus Everardus en in de wandeling "Piet". Piet Butzelaar vertrok in 1920 naar Oudenbosch, trad toe in de orde van de Witte Paters en vertrok omstreeks 1936/1937 naar de missie.

In 1927 kwamen Drikus en Aaltje vanuit Hilversum naar de Noorderweg in Soest. In mei 1940 begon mevrouw Butzelaar daar met het maken van aantekeningen. In de moeilijke oorlogsjaren werd Aaltje opnieuw weduwe. Drikus Butzelaar overleed op 23 juni 1941. Zoon Piet werd via het Rode Kruis bericht. Enkele maanden later - op 21 oktober 1941 - verhuisde Aaltje naar de Heuvelweg nr. 25. Van het jaar 1941 zijn weinig aantekeningen. Dochter Martha van 't Klooster was al in 1936 naar de Leusderweg in Amersfoort vertrokken, na haar huwelijk met Hendrikus van Daatselaar. Aaltje overleefde haar tweede man ruim 25 jaar en overleed te Amersfoort op 17 januari 1967, in de ouderdom van 87 jaar.

Het journaal

Hieronder volgen de aantekeningen van mevrouw Butzelaar. De aantekeningen zijn geordend en zoveel mogelijk in chronologische volgorde gezet. Soms was echter niet geheel duidelijk bij welk jaar en maand een bepaalde aantekening hoorde; in een enkel geval kan het daarom voorkomen dat een aantekening in het verkeerde jaar is terecht gekomen. De geschreven tekst is zoveel mogelijk letterlijk overgenomen, inclusief eventuele spelfouten. Waar dat wenselijk werd geacht zijn tussen [ ] ontbrekende letters of verduidelijkingen toegevoegd. Helaas is het door de zeer beperkte openstelling van het archief van de gemeente Soest niet mogelijk gebleken om de vele namen die in het journaal worden genoemd te verifiëren.

1940

10 mei De oorlog uitgebroken 10 mei 1940, vrijdag snach om half 1. Vader wegegaan met de koeje om 9 uur naar Huese [= Huizen] en de Wieringermeer over naar Monicedam. En met een zak goed zoo als dekens, onder en boven kleer, mondvooraad. En ik ben weg gegaan savons half 10 met een groep van 50 man, naar Baarn looppen en toen met de trein naar En[k]huesen waar wij aa[n]kwamen zaterdag half zes, even eens met een zak goed. En toen onder[ge]bracht bij nette burge menschen meheer en mevrouw J. van 't Land, Kuipersdijk No. 8, Enkhuesen. En zondag morge vond ik vader weer voor de kerk. Pin[k]stere[n].

14 mei

En dinsdag avond 14 mei hoorde dat Holland zig over gegeven had, en de Konnegin uit het land was gevlucht naar Engeland.

15 mei

En woensdag midag 15 mei zij wij weer naar Soestdijk gegaan waar wij alles in goede welstand aanstrofen. Wij waare blij weer thuis te zijn. Bij een fam. op de Noorderweg was in[ge]broken, de heele linnekas leeg gehaalt. 3 weken laater konde vader de koeje weer haale aan de Melmweg, en kreege 1 koe en 1 kalf weer voor 2 koeje. En in het voorjaar van 41 konde wij het gelt haale wat wij van het vee te kort gekomen. En toen heb vader f 135 gulde gehad, en ik met desember nog 19 gulde.

En elkle keer viele er bommen, in Amersfoort in Soesderkwartier 3 a 4 straat en 1 straat heel erg, ook verschildede doodde.

13 november

Donderdag 13 november viel er een bom op een huis van oom Henkderik aan de Lange Brinkweg heel in mekaar 4 doodde.

15 november

En 15 november viel een bom op de Postweg Soestberg op het huis van Bertus van Wigen en P. Majoor en de slager Nierop [= van Lierop ?!]. 1 kindje dood van de slager, maar huisen alle maal in me kaar.

En op de Buekenlaan ook een hues in mekaar in juni [of in 1941 ??]

23 december

23 desember kreegge wij een Duitse soldaat ingekwartierd tot 23 april 1941.

1941

1941. Bommen gevalle in de Vijselstraat Amsterdam 31, 33, 35 en 37 woonde Jo van oom Piet. Het jon[g]ste kind lag onder het glas in het betje.

21 juni

zijn de Duitsers savons Rusland ingetroken.

1942

mei

In de maand mei 75 onderoffeziere op gehaalt en gezonde naar Duitsland. De joden moeten alle naar Amsterdam en worde dan naar Polen gezonde.

juli

En in juli nog duisend burgers gegijselaars. ---- Het eten word zoo krap 1 kilo en 2 ½ kilo per week en per persoon. Aarapels. ---- En nu moett allen jooden vertreken, vrouwe en kindere ook. Boven de zestig en onder de 2 jaar moge blijfen en worde in een huis onder gebracht, zoo men zegd worde ze vergast. Veele hebben zelf moord gepleegd. ---- Boter half pond in de week, vet in de splaats van boter. Een week heel geen groente, of voor een krop sla of komkomer anderh[alf] uur in de rij staan. Ook melk ook niet te krijgen, zoo het heet ondermelk, doet niet als aanbrande.

21 juli

Het inlevere van Heere fietse tegen een rood papiertje. ------- De eijere 25 cent p stuk., boter 5 a 6 gulde per pond.

25 augustus

[bij een krantebericht :] in de haven Rotterdam 3 scheeppe vernielt, 1 met Duitsch [aatje?]

september

begin september de scheepswerf van Wilton 1 blok verwoest, 14 doodde, 5 lijken in de Ledwiena kerk ?? [krantebericht : 65 koeien frauduleus geslacht. In het politiebureau te Laren is ingesloten de 62-jarige G.A.S., wonende te Baarn. De man wordt er van verdacht niet minder dan vijf en zestig koeien op frauduleuze wijze geslacht te hebben. De verdachte wordt vandaag, Dinsdag, naar Den Haag gebracht.] [Mevrouw Butzelaar voegde hier aan toe :] en later na constrasiekamp in Amersfoort. En ook 2 zoons, waarvan 1 zoon is na 2 weken is overleden.

oktober

Een vet varke van 300 pond verkocht voor f 1000 gulde.

oktober

De ejere 50 en 55 cent per stuk.

November

De boter 14 guld en eijer 55 cent per stuk. De rog word verkocht f 100,- per mud.

december

Het schaappen vet word clandestie verkocht voor 11 gulde het pond.

december

Boter 13 gulde.

december

Moeten alle bewoonders van het kustgebied evacueren uit den Haag en omstreken. Scheveninge is als geheel ontruimd. Ook Velsen en Sandpoord.

december

Drooge boonne gekocht 100 per pond. Eveneens grouwen erte. De boter is f 17,18 gulde. Schapenvlees ook niet meer te krijgen. De schappen koste 400 a 500 gulde. De koeje koste 1600 gulde, de varkens vet[t]e 1400 a 1500,- Het randsoen Aarappele 4 kilo per hooft, 2 liter melk per week, half pond boter in de 12 dagen, anderhalf ons vlees met been bij gewogen, 1 pond groene erte of boonne in de 23 a 24 dagen.

1943

2 februari

Hevig ofweer geschut, licht te schude op bed.

6 februari

Zater[dag] Generaal Seyffart voor zijn huis dood geschoten.

8 februari.

Maandag 8 febrew. Worde jonge studenten afgekomen van de school en van hun huis weg gebracht, niet weten waar heen -------- Een zoon van de bakker v.d. Flier weg gehaalt smorgen half vijf uit de bakkerij, is na 2 dagen weg geweest zijnde weer terug gekomen om dat hij tot tot de werk klas behoorde. -------- De boter nu 17 gulde per pond. Kaas is nu f 4,50 per pond, hooikaas per p. 3,50.

6 maart

6 maard hebben onse klokken voor het laatst De Deum geluid. En 8 maard zijn ze weg gehaalt met het opschrift Wie met gewijden koggels schiet, wind de oorlof niet. En ook van Peters en Pauwelskerk en Soest zuid en van de Portestante kerk.

[N.B. deze aantekening komt nogmaals voor, maar wijkt enigszins af : Maandag 8 maard hebben onse klokken voor het laast geluid. Woensdag 10 maard zijn ze weg gehaalt met het opschrift : Al wie met gewijde kogel schiet, wind de oorloch niet. Ook in Soest Petreus en Plouw zijn ze weg en in de Kerkbuurd zijn ze verstroken.]

12 maart

En Vrijdag 12 maard zijn veel jongen jongens en jonge manne uit de werkende stand vertroken naar Duidsland om te werken.

1943

in de week van 15 maard alle briefjes van Duisend en vijfhondert opgeijst.

maart

5 pond kippenmeel voor 6,50. 1 geit verkocht voor de 2de keer lamen voor f 600,00 in maard 1943.

mei

Nuchtere kalfere koste f 50, 70, 80 gulde. Jonge geitjes koste 30 en 40 gul., bokjes 20 gulde, keuje van 6 weken koste 100,30 gulde, de eijere worde verkocht voor 80 cent, boter f 30, het pond in mei 1943.

1 mei

In mei 1943 1 ham groene verkocht voor f 23,00 het pond. Paling word verkocht voor 4 a 5 gulde het pond. eijere 80 cend het stuk. De boter is op heden f 20 gulde en op de bon niet te krijgen, ook geen kaas.

mei

Met moetwil een agend van politsie dood geschoten C.J. Wolf ouwd 36 jaar NSB te Baarn. Van 23 mei of moeten alle radios ingeleverd worde.

7 mei

De Lange van de Heuvelweg een over s morgens om half 4 en om half 7 mee genomen

8 mei

Tunesen [= Tunesië ?] is 8 mei gevale.

1 juni

Een koe verkocht voor vierduisend en vijfhondert gulden 1 junij.

ca juli

De eijere worde nu verkocht voor een gulde het stuk.

9/10 juli

Van 9 op 10 julij een aanval op Sicilië begonnen.

17 juli

De Rietakerk in Amsterdam geheel in puin, over het IJ. 22 juli Jan Kaats aan gehouwde

22 juli

donderdag en 2 maande vast gehouwde.

23 julij

de Hooftstad van Sicilie zich overgegeven.

juli

Ook op Leerdam zijn bomme omlaag gegooit. Pasterie en kerk erg beschadigt de pastoor met een gebroken arm er uit puin gehaalt, ook op het kerkhof, als het waren omgeploegt

2 augustus

Jan Brouwer en zijn vrouw opgehaalt, 2 augustus maand 1943.

september

Het laast van september 1943 bomme gevale in Laren 2 boerderijje, 2 vila en verschelene straten de ruiten stuk.

9 november

Mijnheer Revers [= Bevers ?] en zijn vrouw wegehaald. smidag half 4

10 november

Een overval op het polisie buro. 12 hondert patronen en 6 revolvers mee genomen. En de acht in de cel gesloten.

16 november

in de avond Schiphol gebomedeert, ook weer Berlijn gebomedeerd.

november/december

De koeje worde verkocht met de vrijhandel van 1000 tot 4 duisend. Varkensvlees 11 december gulde en spek 18 gulde en gesmolten vet 25 gulde. Een klos garen 5 gulde anders niet te krijgen. De eijere 110 a 125.

december

De keuje van 6 weken ouwd worde verkocht voor f 115,00 per stuk, de eijer koste 1 gulde per stuk, de boter 23 a 24 gulde per pond.

4 december

Op 4 desember zijn bomme gevale op Hoogland, geen slagtofers, maar veel materiale schade. 23 december Baarn. Vrouw Brouwer

23 desember

thuis gekome uit contrasiekamp uit Vucht. Soest. En ook Mevrouw Otten uit Niew Marienburg.

27 december

De tandarts Koning [of Koring ?] in Hoevelaken doodgeschoten en daar in een veld begrafen.

29 december

Een overval op het klooster op de Lagen Vuursche met drie atous [= auto's], alle levens mindele en dieverse meegenome. En de Eerwaarde Rector en de Eerwaarde Moeder ook en de andere zusters opgesloten van smorgen kwart voor 8 tot savons 9 uur zonder eten en wat ook.

1943

[op een los briefje :] Van de Grift de bewoonde van de boerderij de Uilt voor joode verraade 3 jaar al in de kamp geweest en nu 20 jaar. En Baron Van Lynde ook al een tijd weg en nu f 500 hondert duisen gulde boeten. Alteburg in 43 opgehaald en 3 duisend guld boeten en komt weer los in mei 1947.

1944

Soest in dieppe rouw.

11 januari

Maandag. SS man op 11 janewarie doodgeschoten die op zoek was naar onder duikers.

13 en 14 jan

Donderdag 13 en vrijdag 14. Jonge Heer Koevoets aan geschoten en ook Jan Schalks aangeschoten. Houwtman onderwijser en Goor gemeente opzichter doodgeschoten. Avond. Boons [?] mr. smit uit de Eijgedomsweg ook. En dond[erdag] en vrijdag 13 en 14. Zijn verschilende menschen opgehaald als gijselaars, zoo men zegd 26 in getal.

15 januari

en zaterdag 15 janewarie om 9 uur binne wesen.

15 januari

eijere koste nu 150 het stuk.

19 januari

De zusters van St. Jozef verdreven en het gesticht en de schoole in beslag genomen. De zusters van St. Jozef moeten er uit en hebben onderdak gevonde in het huis van Mevrouw Bevers, Korte Brinkweg. De ouwde vrouwtjes mee genomen en de ouwde manne hun eijgen weg zoeken bij familie.

28 januari

Een inval gedaan vrijdag 28 janawarie aan de Stadhouwderslaan door veraad een 2tal jooden die gevlugd zijn en later weer gevonde en naar het Poliesie Burouw gebracht waar ze zelfmoord gepleegd hebben en op een andere vila de Radio gevonde en de ouwde meheer meegenomen.

29 en 30 jan

5 huisen op de Wilemienalaan in beslag genomen en de bewoonders er uit en ander huisvesting zoeken en ook de St. [Mues ?] hoeven

30 januari

Bomme gevale in Amersfoort Luesderweg en Kapelstraat. Kapelstr. alle panne van de [d]aken en alle ruiten stuk, halfe meter zand in de kamers uit een gat in Leusderweg waar een bom gevale was.

8 en 9 febr

8 en 9 febrewarie 1944. De telefoon toestele weg gehaald en verboden te gebruikke.

12 februari

12 febrewarie. 2 manne dood geschoten van de Groenne Polezijn.

14 februari

Als straf 12 jonge jongens opgehaald en het personeel van t gemeentehuis naar huis gestuurd, en van die 12 zijn er 3 dood[ge]schoten

21 februari

10,000 uit geloofd als belooning voor diegene de moordenaar of naars aan wijsen, en evens eens alle Soesders om 9 uur van de straat of wesen, en om 8 uur alle cafes gesloten zijn.

21-23 februari

Op 21 en 23 hebben de Engels Nijmegen, Arnem en Enschë gebommedeerd welk Keete van oom Wouter is wonder boven wonder er goed of gekomen door haar man haar tegen de grond trok. Er zijn 53 gernaat scherfe uit de kamer gehaald.

22 februari

Nijmegen gebomedeert, de half stad is weg.

8 maart

Bomme gevale op Soesterberg, heel veel doodde en gewonde. Veele huisen berooft van panne en glas en de heele straat baan vernield en 80 mense aan de weg bedient.

17 maart

Jufrouw Revers uit de contrasie kamp verlost, haar man opgezonde naar Duidsland. Kleef.

26 maart

Zon 26 maard. IJmuide en Velsen gebommedeerd, het moet vreeselijk geweest zijn, boome eewen ouwd als plinters uit elkander gevlooge. En wij konde het hier goed vernemen maar niet weten waar het was.

maart

De boter kost nu 25 gulde het pond, eijere 70 en 80 cend.

april

De Eerwaarde Moeder en de Re[c]tor is ook thuis gekomen, maar de consersie [conciërge?] nog niet.

april

Een zog met 14 keujen verkocht voor 6000 gul, een dood keuj van 14 dagen voor f 25 gulde, de boter kost nu 30 gulde, 1 klos garen is nu 10 gulde

mei

In de mei maand erg rustig en stil, in het laast van mei de treine beschoten en op de lokmotiefs, veel doode en gewonde.

begin juni /6 en 7 juni

8 Soestenaare weer opgehaald en weg gebracht naar Vucht, ook de vrouw van Cors Lam. Weer los gekome 22 juni. In Eemnes een overval geweest van 2 Duidsers en 3 boereknegs om geld los te krijgen en gouwd.

6 juni

De ovasie [= invasie] begonne in Frankrijk. De heele maand juni de treine beschoten. Onder reizigers en masinisten en stokers honderde doodde en gewonde.

16 juni

De Lange thuis gekomen. Tensen ook thuis.

4 juli

Zaterdag de trein in Amersfoort beschoten.

20 juli

Hiltely [= Hitler ?] aanslag gepleegd, 6 onderofesiere dood geschoten.

25 juli

Weer om 10 uur binne wesen.

15 augustus

Soesterberg gebommedeerd. Veele doodde en gew[onden]. Ook in augustus overval op de treine geschoten. Een klos gare 10 gulde.

augustus

de laaste week 2 koeje gestolen geslagt in het land en erg gebeult

augustus

Op Soestdijk gehoord. 2 autos met munusie [= munitie] achter het St. Antonius ziekehuis wegens vonke uit elkander gesprongen, alle ruiten stuk van achtere.

3 september

Soesterberg gebommedeerd voor de 5de keer.

4 september

Maandag 4 september en Dinsdag 5 alle Duitsers weg getroken met pak en zak. Een woensdag weer terug gekom met legen wagens en autos. Een woen[s]d[ag]nacht aan de hoofdweg alle fie[s]tse en wagens en alle wat naar hun gading gestolen, ook autofete [?] en N..

6 september

om 8 van de straat.

15 september

De Engels in Maastr. omgeving

17 september

Einhove en omstreke

17 september

Op de Utrechseweg 6 doode. Zondag 17 september de heele lucht vol met Engelse vliegtuigen en hevig schieten op A[u]tos, en de heele week schieten op treine en lokende motiefe. Veele doode.

20 september

Nijmegen ook hevig gevochte, de Rijn over getroken. Woensdag 20 looppen geen treine meer, ook geen post bezorgt. De boeren aan de brink alle 2 koeje levere.

24 september

de trein van Utrecht naar Amer[s]foort beschoten. 2 doodde, de trein met krij[g]sgevangene. De laaste tijd altijd maar schieten op A[u]tos.

13 oktober

1 trein met munutie in de lucht geschoten heel Soesterkwartie[r] de ruiten stuk en veele huisen als kaartehuis in elkander gevalen.

15 oktober

Henk opgepik[t]. [Wie is Henk ?]. Veele vlu[ch]telinge uit Arnem, 3000 komen op Soest. 19 october kome nog twaalf duisend uit Barneveld en omstreken.

16 oktober

Hevig bomedeere in richting Amersfoor[t] in het Soesterkwartier en sporen sta[t]ion. Alle manne van 17 tot 45 jare opgeroepen om in Soesterkwartier te gaan werke. Een boot die klaar om naar Duitsland te gaan met erdal schoensmeer een bom op gegooit en de boot gezonke en de Eem lag vol met erdal doosje

22 oktober

een bom gevale op 2 huisen aan de Koninginnelaan en de hele straat van voore de ruiten stuk en drie doodde.

26 oktober

De boerderij van wed. Kok in de lucht geblazen. Weer 6000 vlu[ch]telinge uit Appeldoorn in Soest en omstreken gekomen.

27 oktober

Het huis van Baselij ook in lucht geblaas.

9 november

Rasie [= razzia] op alle manne v[an] 17 tot 50 jaar. 1 klos garen verkocht voor 8,50 per stuk.

1945

januari

In Scheveninge zijn 12 mane gijselaars dood geschoten.

januari

Kost de boter 45 gulde het pond, het vlees 16 gulde het pond, fles olie 70 gul[den].

3 februari

Op 3 febrewarie een bombardemend mee gemaak[t]. 7 doodde net achter ons huis.

5 februari

20 menschen uit contrasiekamp gehaald om alva [?] doodgeschoten te worde om dat er een huisje na munuitsie in de lucht gevlogen was. De gouwtrenett [= goudreinetten] zijn verkocht 10 kilo voor f 21,- [?]

5 februari

Burgemeester Reigerstraat gebomedee[rd], veel huisje weg, 3 dood en 19 gewonde.

19 maart

8 manne doodgeschoten omdat er een Es6 [= SS-er ?] doodgeschoten hadde in de Westerstraat. Het vlees kost nu 25 g[ulden] het pond, rogemeel 11 gulde, tarwe 14 g[ulden], luisevers [= lucifers] f 22 het pak, fles oli f 60, boter en spek niet te krijge, alleen ruile

19 juli

Jan Brouwer thuis gekomen.

Hier eindigen de aantekeningen van mevrouw Butzelaar-Stalenhoef. Geleidelijk aan zal na de bevrijding het "normale" leven weer op gang zijn gekomen. Het contact van mevrouw Butzelaar met haar (stief)zoon Piet verliep echter aanvankelijk nog zeer moeizaam. Uit een brief van Piet verzonden vanuit Nyegezi (of Ngegezi?) van 24 juli 1945 - dus ruim twee maanden na de bevrijding - blijkt namelijk dat het postverkeer vanuit het noorden van Nederland nog altijd niet goed op gang was gekomen. Wel werd in Nyegezi gezegd dat in Nederland weer genoeg te eten was, maar Piet maakte zich nog ernstige zorgen over zijn moeder en vooral ook over zijn (half)zuster Martha en haar gezin met kleine kinderen. Hij was benieuwd naar de verdere familie en of de huizen nog overeind stonden en waarom zijn moeder naar de Heuvelweg was verhuisd.